“Ik zou mij geen leven kunnen inbeelden zonder muziek”, stelt de slechthorende Alexander Decrans. (Fotocredit: Jietse Vandenbussche)

Muziek en doven, een combinatie die wenkbrauwen doet fronsen. Toch slaagde Faithless er al in 1998 in om muziek over te brengen naar doven. In de videoclip van de wereldhit 'God is a dj' zingt Maxi Jazz van Faithless niet, maar beeldt hij de iconische woorden: “This is my church, where I heal my hurts”, uit in Engelse gebarentaal. Twintig jaar later zijn concerten getolkt in Vlaamse Gebarentaal (VGT) ook niet meer wereldvreemd. Voor heel wat doven is muziek cruciaal. Alexander Decrans (30) hoort al sinds zijn geboorte amper iets. Ondanks zijn slechthorendheid beet de muziekmicrobe hem al op jonge leeftijd. Hij baat zijn eigen discotheek uit en de glitter & glamour van de popsterren werd zijn passie. “Ik leerde muziek voelen, zien en ruiken”, geeft Alexander aan. “Ik heb echte dansbenen.”

Alexander is slechthorend geboren. Tot mijn verbazing, verzekerde hij mij dat een tolk overbodig zou zijn bij onze ontmoeting. “Geluiden klinken voor mij als geroezemoes”, verduidelijkt Alexander. “Alsof je op café zit en tientallen gesprekken door elkaar hoort. Ik merk dat mensen tegen mij praten, maar kan niet verstaan wat ze zeggen. Doordat ik met mijn hoorapparaat geluidssterktes kan waarnemen, heb ik wel leren praten. Toen ik één jaar was, kreeg ik al spraaktraining van een logopedist. Vooral de lessen liplezen hadden een grote impact op mijn verdere leven. Zo kan ik eigenlijk met iedereen op een normale manier communiceren. Veel mensen merken niet dat ik nauwelijks iets hoor.”

Ook met zijn hoortoestel kan Alexander weinig klankkleur onderscheiden. De achtergrondmuziek tijdens onze ontmoeting in een koffiebar ontgaat hem. Toch beet de muziekmicrobe hem op jonge leeftijd. Daar speelden zowel zijn ouders als Ketnet een hoofdrol in.

Alexander: “Hoewel mijn ouders allebei doof zijn, stond er bij ons thuis altijd muziek op. Wanneer mijn moeder kookte, gaf ze een flinke ruk aan de volumeknop van de radio. Ook onderweg met de auto draaide mijn vader zijn favoriete cassettes. Net zoals horende kinderen, raakte ik via televisie ook in de ban van de Ketnetklassiekers.”

Horende mensen kunnen de muziekbeleving van doven en slechthorenden moeilijk vatten. Het lijkt een doodlopend straatje, maar zij ervaren muziek volledig anders. Doven genieten niet van muziek met hun oren. Ze wijden hun hele lichaam aan de trillingen. Om het volledig te snappen, moet je jouw hand eens op de speakers leggen terwijl je favoriete muziek loeihard speelt. Je zal merken dat je de melodie kan voelen aan de trillingen die de speakers voortbrengen.

Alexander: “Wij voelen de dynamiek, energie en emoties van muziek via de trillingen van melodieën. Aan de trillingen kunnen wij ook genres onderscheiden. Zachte vibraties duiden op een ballad, terwijl techno en hiphop diepe bassen hebben en dus eerder logge trillingen voortbrengen. Mijn vader is een hardrockfan en draait AC/DC grijs. Hij houdt dus meer van de snerpende uptempo trillingen. Mijn favoriete genres zijn pop en disco, de feel good vibes geven mij zin om te dansen. Natuurlijk zijn niet alle doven zo intensief bezig met muziek zoals ik, maar zo is het ook bij horende mensen. De één houdt nu eenmaal van sport en de ander van cultuur.”

Tijdens zijn studies taalkunde Engels en Vlaamse Gebarentaal (VGT) aan de KU Leuven campus Antwerpen, ging Alexander steeds frequenter op stap. Sinds een jaar baat hij samen met zijn partner Ben Sellam zijn eigen discotheek uit.

Alexander: “Muziek werd een uitlaatklep. Ik wou dansen, feesten en nieuwe mensen ontmoeten. Ik koos mijn feestjes vakkundig uit en speurde eerst naar de faciliteiten van de zaal. Al snel belandde ik op de feestjes in de Gentse Vooruit en de Antwerpse holebiclub Red & Blue. Beiden beschikken over een houten vloer die de vibraties versterkt. Als ik dans, laat ik mij leiden door de trillingen. Doordat ik mijn gevoel volg, dans ik nooit naast de maat.”

“Ik werd kind aan huis in de Red & Blue en verdiende er na verloop van tijd ook een centje bij. Na mijn studies begon ik fulltime te werken in de discotheek. De Red & Blue is ook de plaats waar ik tien jaar geleden mijn partner ontmoette. Hij werkt al vijftien jaar in de club. Begin 2017 stond de discotheek over te nemen. We kenden de club als onze eigen broekzak en namen samen de grote stap. Onder de fonkelnieuwe naam Cargo Club, zeilen we een nieuwe koers waarbij zowel holebi’s als hetero’s welkom zijn. Mijn lief neemt de algemene coördinatie op zich en ik focus mij op de organisatie van uiteenlopende party concepten, zoals Woodpop of Funky Antwerp.”

Alexander verkende tijdens zijn adolescentie het muzieklandschap. Dat bracht hem ook twee keer naar het Nederlandse Sencity. Op deze fuiven en muziekworkshops ontdekken doven en slechthorenden muziek in al haar facetten.

Alexander: “Een nieuwe wereld ging voor mij open tijdens Sencity, maar in België bleven gelijkaardige evenementen uit. In november 2017 nam ik dan maar het heft in eigen handen en lanceerde ik in de Cargo Club het partyconcept Senses. Een totaalspektakel waar zowel dove als horende mensen muziek kunnen horen, voelen, zien en ruiken.”

“Mensen vragen zich af hoe ik mij zo kan uitleven op muziek terwijl ik bijna niets hoor. Met het concept Senses wou ik mijn horende vrienden laten voelen hoe ik muziek beleef. Voor de dovengemeenschap was het een ideale ontmoetingsplaats en voor sommigen een introductie tot het nachtleven. In totaal waren er 500 bezoekers met een verhouding van 80% doven en 20% horende mensen. Ik ben van plan om Senses twee keer per jaar te organiseren.”

Alexander liet voor deze avond een trilvloer aanrukken. Een prijskaartje van 5000 euro om dergelijke installatie één avond te huren. Deze dansvloer versterkt de trillingen van de muziek. Het gehoor mag dan wel ontbreken bij doven, andere zintuigen krijgen een boost. Een trilvloer heeft voor hen hetzelfde effect als wanneer horende mensen de volumeknop stevig opendraaien. De Cargo Club installeerde bij de trilvloer ook een lichtspektakel met stroboscopen, lasers en confetti.

Alexander: “De fuif was bestemd voor alle leeftijden. Ik boekte dj’s die vooral 80’s muziek draaien omdat ik in de Cargo Club merk dat deze muziek bij alle generaties aanslaat. Om de dj’s te ondersteunen, haalde ik er ook een aroma-dj bij. In ons geval was dat een vrouw die op basis van muziekgenres via ventilators geuren verspreidde. Bij energieke muziek stuurde ze frisse en fruitige geuren de zaal in. De tragere nummers kregen houtige en kruidige geuren.”

Ook signdancers mochten niet ontbreken. Signdancing is muziek vertalen in gebarentaal. Dat is geen statische vertaling, ook het ritme en de emoties worden meegegeven. Het lijkt wel een choreografie. Net zoals horende mensen veel verschillende talen spreken, is er ook geen universele gebarentaal. Zo heb je ook de Nederlandse Gebarentaal (NGT) of de American Sign Language (ASL). In Vlaanderen nemen tolken Vlaamse Gebarentaal (VGT) de rol van signdancer op zich. Steeds meer concerten en evenementen worden getolkt in VGT.

De letters “VGT” gespeld in het handalfabet van de Vlaamse Gebarentaal. Tolken VGT kunnen ook muziek omzetten in gebarentaal. Gesproken taal zien in plaats van horen. (Illustratie: co-productie Shelsey Pattyn & Jietse Vandenbussche)

Mechelaar Rudy Blauwbloeme (51), tolk VGT met een passie voor culturele vertalingen, ziet de meerwaarde van gebarentaal voor iedereen. Hij was het beu om weggemoffeld aan de zijkant van een podium optredens te tolken en integreerde met zijn vzw Het Luisterend Oog gebarentaal in musicals.

Rudy: “Eén van mijn beste vrienden is slechthorend, waardoor de communicatie nogal stroef verliep. Ik ben zeer leergierig en besliste om een cursus VGT te volgen in avondonderwijs. Ik raakte snel gepassioneerd door gebarentaal, vooral de culturele vertalingen fascineerden mij. Doorheen de opleiding leerden we om poëzie, muziek en toneel te tolken in gebarentaal. Als kers op de taart, kregen we voor ons eindwerk de opdracht om met de volledige groep een show van The Night Of The Proms in een uitverkocht Sportpaleis te tolken.”

Rudy Blauwbloeme tolkt ‘Mother’ van Axel Hirsoux tijdens de nieuwe productie ‘Op zoek naar Madonna’ van Het Luisterend Oog vzw. (Fotocredit: Jietse Vandenbussche)

In de tussentijd werkte Rudy voltijds voor de seniorenvereniging FedOs. Toen hij in 2002 afstudeerde in de opleiding Vlaamse Gebarentaal, werd hij tolk VGT in bijberoep. Vooral de culturele vertalingen bleven hem fascineren. Hij bleef nog een drietal jaar The Night Of The Proms tolken. Langzaamaan raakte hij ontmoedigd door het gebrek aan respect voor muziektolken van concertorganisatoren.

Rudy: “Wij moesten The Night Of The Proms tolken in het meest onmogelijke kamertje van Het Sportpaleis. Om de ruimte te bereiken, moesten we op onze knieën kruipen. Onze vertaling werd dan geprojecteerd op groot scherm. Daarbovenop vond de crew van The Night Of The Proms er niets beter op dan achter onze rug onnozel te doen. Overigens staan de meeste artiesten ook niet open voor een tolk VGT tijdens hun concert. Zij willen zelf in het middelpunt van de belangstelling staan, terwijl een tolk de aandacht van hen wegtrekt. Er zijn wel uitzonderingen, Bart Peeters en Flip Kowlier vinden een tolk wel een echte meerwaarde.”

“Gelukkig is de situatie nu wel verbeterd door de tussenkomst van SignUp vzw. Zij lobbyen bij de organisatoren om steeds meer optredens getolkt te krijgen. Voor mij persoonlijk kwam deze tussenkomst te laat, ik stortte mij op een nieuw project en stampte de vzw Het Luisterend Oog uit de grond. In 2004 presenteerden we onze eerste musical waarin tolken VGT de hoofdrol kregen.”

De vzw SignUp ijvert voor meer culturele evenementen getolkt in VGT. De organisatie treedt hierbij op als derde tussen de organisatoren en de dovengemeenschap. De vzw ontstond een tiental jaar geleden onder impuls van de tolken VGT Miet Peters en Marinette Kegels.

Marinette: “We merkten dat de Vlaamse cultuursector achterop hinkt qua toegankelijkheid voor doven en slechthorenden. De organisatoren krijgen hiervoor geen subsidies en een tolkuur kost al gauw 55 euro, daarbovenop komt dat culturele vertalingen veel voorbereidingstijd vergen. Tolken moeten playlists en repertoires inoefenen. Het blijft dus niet bij de tolkuren tijdens het optreden. Een stevige hap uit het budget waarvoor organisatoren niet staan te springen.”

Daarbovenop komt nog eens dat het aantal gesubsidieerde tolkuren te beperkt is. De dovengemeenschap heeft per jaar recht op achttien gesubsidieerde tolkuren. De overheid vergoedt deze leefuren. Doven kunnen deze uren inroepen voor hun dagelijkse activiteiten zoals een doktersbezoek of een rechtszaak.

Marinette: “Achttien uur is te weinig. Als je bijvoorbeeld bij jouw bevalling een tolk wilt, hou je voor de rest van dat jaar nog weinig uren over. Mits motivatie kunnen de leefuren worden opgetrokken naar 36 uur. Leefuren besteden aan ontspanning zit er voor de dovengemeenschap dus niet in. Enkele honderden euro’s ophoesten om in een gunstige situatie een voorstelling bij te wonen, willen ze terecht niet doen.”

SignUp probeert te onderhandelen met organisatoren om culturele vertalingen bespreekbaar te maken. Dat is geen éénrichtingsverkeer. Soms komt een organisator aankloppen bij de vzw, meestal omdat de stad vraagt om de toegankelijkheid te verbeteren. Zo is het bijvoorbeeld gegaan met het Mechelse stadsfestival Maanrock. De stad zette uit eigen initiatief de stap naar Marinette en Miet. Soms stelt de dovengemeenschap zelf de vraag om eens te polsen bij een specifieke organisatie. Dan onderhandelt SignUp over de mogelijkheden en de prijs.

Marinette: “Als een opdracht in kannen en kruiken is, lanceren we een oproep in onze WhatsApp groep met tolken VGT die beschikken over ervaring in de culturele sector. Als er meer tolken reageren dan nodig is, trekken we strootjes om iedereen een gelijke kans te gunnen. Jaarlijks hebben we zo’n 20 à 25 evenementen waaronder Maanrock en het kerstconcert van Antwerpen. Natuurlijk zijn het wel de meer toegankelijke concerten of voorstellingen die worden getolkt zoals Natalia of Helmut Lotti. Metalfestivals zullen bij ons niet aankloppen omdat daar amper dove mensen in het publiek staan.“

Rudy: “Met het Luisterend Oog maken we om de twee jaar een productie. We interpreteren bestaande muziek in VGT, daarna gieten we onze vertaling in een choreografie. We zijn een soort van gebarentaal coverband. Er is geen grens tussen artiest en tolk. Het is een voorstelling voor zowel horende als dove mensen, waarbij beide gemeenschappen elkaar kunnen ontmoeten. Onze missie bestaat erin horende mensen aan te tonen wat gebarentaal allemaal in zijn mars heeft.”

Een productie van Het Luisterend Oog draait altijd rond een centraal thema of een bepaalde artiest. In de vorige voorstelling ‘Queen in Sign’ bracht het gezelschap een eigen versie van het repertoire van Queen. De zevende productie ‘Op zoek naar Madonna’ ging in première in december 2017. Het eerste deel brengt een ode aan de Mariaverering in Vlaanderen. Na de pauze neemt de vereniging de muziek van Madonna onder de loep.

Muziek vertalen in gebaren, het klinkt absurd. Hoewel het maanden voorbereiding vergt, is het resultaat een verrijking voor jouw muziekbeleving. Hoe vertaal je muziek in gebarentaal? Hoe ziet een musical toegankelijk voor doven en slechthorenden eruit? Rudy Blauwbloeme demonstreert.

(Video: Jietse Vandenbussche)

De gebaren vormen een beeldende ondertiteling. Je beseft opeens hoeveel gebaren je eigenlijk kunt thuiswijzen zonder enige kennis van VGT. De tolken geven met hun eigen versie een extra dimensie aan de muziek. De boodschap en emoties van een nummer worden duidelijker. Ook de toon en het ritme kun je waarnemen in de mimiek van de tolken. Af en toe zie je dove mensen in de zaal communiceren via gebaren. Ze discussiëren dan over de betekenis van een gebaar, want gebarentaal heeft een uitgebreid lexicon en heel wat ruimte voor interpretatie.

Rudy: “Horende mensen verlaten de zaal met een glimlach. Voor velen was het een eerste aanraking met gebarentaal. Bij de dovengemeenschap heersen er mixed feelings. Een aantal doven en slechthorenden zijn fan van onze shows en dagen bij iedere productie op. Anderen reageren afwijzend. Onder de dovengemeenschap leeft het idee dat gebarentaal eigen is aan hun cultuur. Ze zouden het alleen maar appreciëren als het stuk gebracht wordt door dove tolken. Omdat wij niet doof zijn, vinden sommigen dat we hun beleving niet kunnen vatten. Terwijl je bij vertalingen altijd een brontaal en een doeltaal hebt. In onze voorstellingen is muziek de brontaal en gebarentaal de doeltaal. Dove tolken kunnen de brontaal niet horen en dus ook niet interpreteren. Ooit kreeg ik het verwijt van een doof persoon dat we hun cultuur stelen. Dat kwam hard aan, zeker omdat we iets positief willen bereiken: gebarentaal promoten bij horende mensen.”

“Nederland staat veel verder met de toegankelijkheid voor de dovengemeenschap in de culturele sector”, concludeert Rudy. “Ook onze noorderburen krijgen geen extra subsidies, maar een tolk krijgt daar meer respect en een hogere verloning. De Nederlandse overheid zet fel in op communicatie en legt meer druk op de inclusie van de dovengemeenschap. De Nederlandse omroep tolkt bijvoorbeeld het NOS-journaal al sinds de vorige eeuw, terwijl de VRT nog maar sinds 2011 mee op de kar is gesprongen.”

In Nederland wordt kunst & cultuur vaker getolkt. Er zijn zelfs festivals gericht op de dovengemeenschap. Naast het partyconcept Sencity is er ook het gratis familiefestival Mutesounds. “Ons doel is horend & doof, jong & oud te laten genieten van kunst in al haar facetten”, verklaart projectleidster Renske Van Luijn (27). “Als locatie kiezen we voor de pier in Scheveningen. Een strategische plek, want op een gemiddelde dag in het weekend trekt de pier sowieso duizenden bezoekers. De vorige editie lokte op 28 oktober 2017 een dikke 18 000 bezoekers.”

Van Luijn legt het programma uit: “Vanaf 13u tot diep in de nacht bezetten we de pier met workshops gebarentaal, danslessen op een trilvloer, poëzie en optredens van horende én dove toneelgezelschappen, rappers, muzikanten, … Enerzijds willen we horende mensen in aanraking laten komen met de manier waarop de dovengemeenschap kunst beleeft. Anderzijds willen we doven inspireren en meesleuren in de wondere wereld van kunst.”

Naast succesvolle feestjes organiseren, scheert Alexander ook hoge toppen met zijn vrouwelijk alter ego Lola McQueen. Vier jaar geleden begon hij te experimenteren met zijn dragqueenact. Een show vol choreografie en muziek. Hoewel Lola McQueen doof is, slaagt ze erin in om te playbacken. Lola McQueen maakte snel faam in het circuit en won al internationale prijzen.

Alexander: “Muziek speelde een heel erg belangrijke rol in mijn puberteit perikelen. Ik vond troost in de muziek en teksten van mijn idolen Beyoncé, Justin Timberlake en Lady Gaga. Ik droomde er altijd van om een echte ster te worden.”

Alexander als Lola McQueen. (Fotocredit: Alexander Decrans)

“Vier jaar geleden begon ik te experimenteren met een dragqueenact. Ik maakte snel progressie via Youtube-tutorials en begon steeds meer te investeren in mijn vermommingen en choreografie. Na twee jaar had ik eigenlijk een professioneel alter ego gecreëerd. Ik begon mee te doen aan internationale wedstrijden voor dove dragqueens en sinds 2017 mag ik mijzelf de titel geven van Miss World Deaf Beauty 2017. Voor een jaar ’s werelds mooiste dove dragqueen. Na deze prijs gingen voor mij internationale deuren open en krijg ik non-stop aanvragen voor boekingen.”

Lola McQueen betreedt het podium als een echte diva. Lange blonde lokken en een strak kostuum waar Lady Gaga stiekem jaloers op is. Tijdens haar show playbackt ze popmuziek en danst ze zoals de grote sterren met extra dansers.

Alexander: “Playbacken is door mijn slecht gehoor niet vanzelfsprekend. Ik moet nummers helemaal vanbuiten leren en aan de trillingen weet ik welk woord ik moet lippen. Een leerproces van blijven herhalen en herhalen. Een beetje zoals muzikanten repeteren, maar in plaats van te fixeren op klanken, focus ik mij op de trillingen.”

“Ik heb ook een aantal dove fans in Vlaanderen. Voor hen steek ik er altijd wat VGT in. Naast playbacken en dansen, interpreteer ik de tekst dan ook nog eens in VGT. Naast dragqueen ben ik dan ook een muziektolk VGT. Jaarlijks perform ik op de Antwerp Pride. Op mijn initiatief worden alles shows die dag getolkt door een tolk VGT.”

Lola McQueen in actie tijdens de Antwerp Pride. (Beelden: Alexander Decrans)

Alexander: “Met Lola McQueen ga ik mijn glitter & glamour droom achterna. Daarnaast wil ik ook een statement maken. Ik wil een rolmodel zijn voor de dovengemeenschap. We hebben nu eenmaal een beperking, maar wij kunnen ook onze dromen waarmaken. Alleen zullen wij er misschien wat harder moeten voor werken. Wereldwijd zijn er dove politici, acteurs, universitairen en zelfs dove muzikanten. De dove Engelse dj Robbie Wilde draait in de grootste clubs van Amerika. In België zijn er momenteel jammer genoeg weinig tot geen dove muzikanten. Als ze mij morgen een perfect gehoor aanbieden, zou ik vriendelijk bedanken. Deze beperking heeft mij gemaakt tot wie ik nu ben en daar ben ik fier op.”